شیخ آقا بزرگ تهرانی

شیخ آقا بزرگ تهرانی (۱۳۸۹-۱۲۹۳ ق) فقیه و کتاب‌شناس شیعی قرن چهاردهم هجری و از شاگردان آخوند خراسانی و محدث نوری است. او با تألیف دائرةالمعارف بزرگ «الذریعه» و کتاب «طبقات اعلام الشیعه»، گام بزرگی در شناسایی آثار و نسخ خطی اسلامی در حوزه‌های علوم مختلف برداشت. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته اند.

ولادت و خاندان

محمدمحسن فرزند علی منزوی تهرانی، معروف به «آقا بزرگ تهرانی» در شب پنجشنبه یازدهم ربیع الاول ۱۲۹۳ قمری در محله پامنار تهران دیده به جهان گشود. پدرش حاج علی بن مولی محمدرضا بن حاج محسن از تجار متدین و فاضل تهران بوده است و کتابی با عنوان "تاریخ الدخانیه" در تاریخچه دخانیات و فتوای تحریم تنباکو به زبان فارسی نگاشته که در کتابخانه شیخ آقا بزرگ در نجف موجود است.

تحصیلات و استادان

آقا بزرگ از نخستین آموزگار خویش چنین یاد کرده است: «قبل از رفتن به مکتب خانه، در توی خانه، پیش عمال عمو، «زهرا سلطان خانم» ‌از اول حروف ابجد و بعضی سوره های کوتاه قرآن را خوانده بودم...». پس از آن که به ۷ سالگی رسید (۱۳۰۰ ق) در محله اش پامنار به مکتب‌خانه آقا سید ضیاء رفت و پیش او قرآن و نصاب الصبیان را در لغت عربی و فارسی و... خواند.

شیخ آقا بزرگ تهرانی از سال ۱۳۰۳ ق که معمم شد، تا سال ۱۳۱۵ ق در تهران سکونت داشت. نخست مراحل مقدماتی را در مدرسه دانگی آغاز کرد و در مدرسه پامنار و سپس در مدرسه فخریه (مروی) آن را پی گرفت. او در عرض این دوازده سال توانست علوم و فنون مختلفی چون ادبیات، منطق، تجوید قرآن، فقه، اصول، خط نسخ و نستعلیق را یاد گیرد. او در این مدت به جز تحصیل و تکمیل معلومات، کارها و اقدام‌های جالبی هم داشته است که از آن میان استنساخ چندین نسخه از کتابهای معتبر و حایز اهمیت است.

شیخ آقا بزرگ در سال ۱۳۱۵ ق برای همیشه ایران را ترک کرد و راه نجف را در پیش گرفت. آقا بزرگ، استادان زیادی داشته است. برخی اساتید او در دوره مقدمات و سطوح و پیش از هجرت به نجف، یعنی در تهران عبارتند از:

شیخ محمدحسین خراسانی (متوفی ۱۳۴۷ ق)، شیخ محمدباقر تهرانی معروف به معزالدوله، شیخ زین العابدین محلاتی، میرزا ابراهیم زنجانی (م ۱۳۵۱ ق)، میرزا محمدتقی گرگانی (م ۱۳۳۶ ق)، سید محمدتقی تنکابنی (م ۱۳۲۷ ق) و... .

اما بعضی از اساتید بزرگ شیخ در سطوح عالی حوزه علمیه نجف اشرف عبارتند از:

1. محدث نوری (۱۲۵۴ـ۱۳۲۰ ق)
2. شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۶۶ـ۱۳۳۹ ق)
3. آیت الله سید محمدکاظم یزدی
4. آیت الله شیخ محمد طه نجف (۱۲۴۱ـ۱۳۲۳ ق)
5. سید مرتضی کشمیری (۱۲۶۸ـ۱۳۲۳ ق)
6. حاج میرزا حسین خلیلی (۱۲۳۰ـ۱۳۲۶ ق)
7. آخوند خراسانی (۱۲۵۵ـ۱۳۲۹ ق)
8. آیت الله محمدتقی شیرازی (متوفی ۱۳۳۸ ق)
9. سید احمد تهرانی کربلایی (متوفی ۱۳۳۲ ق)
10. شیخ محمدعلی چهاردهی رشتی (۱۲۵۲ـ۱۳۳۱ ق)
11. آیت الله حاج آقا رضا همدانی.

شاگردان

برخی از شاگردان شیخ آقا بزرگ تهرانی عبارتند از:

• سید عبدالعزیز طباطبایی قدس سره،
• سید محمدعلی قاضی طباطبایی (شهید محراب)،
• سید احمد حسینی اشکوری،
• سید مرتضی نجومی،
• سید محمدحسن طالقانی،
• سید محمدصادق بحرالعلوم،
• مولانا سید صفدر حسین نقوی،
• مولانا سید محمدمحسن نقوی.

اجازه‌های روایتی

علامه تهرانی اهمیت بسیاری به روایت و نقل حدیث می ‎داد و در کسب اجازه برای نقل احادیث می کوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته اند تا آن جا که او پس از محدث نوری، سرشناس‎ترین شیخ روایت یاد می شود. کسانیکه شیخ آقا بزرگ از آنان گواهی نقل روایت داشته است عبارتند از:

از علمای شیعه

• محدث نوری: وی نخستین کسی است که برای شیخ آقا بزرگ در حالی که او هنوز در دوران جوانی بود، اجازه نقل حدیث داد.
• آیت الله سید حسن صدر (م ۱۳۵۴ ق)
• شیخ علی خاقانی (م ۱۳۳۴ ق)
• سید محمدعلی شاه عبدالعظیم (۱۲۵۸ـ۱۳۳۴ ق)
• شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی
• سید ابوتراب خوانساری (۱۲۷۱ـ۱۳۴۶ ق)
• شیخ علی کاشف الغطاء (م ۱۳۵۰ ق)
• ملا علی نهاوندی
• شیخ محمد طه نجف
• سید مرتضی کشمیری
• میرزا حسین خلیلی تهرانی
• آخوند محمدکاظم خراسانی
• سید احمد کربلایی
• میرزا محمدعلی مدرسی رشتی
• شیخ الشریعه اصفهانی
• سید ناصر حسین لکهنوی (فرزند علامه مجاهد میر حامد حسین هندی)
• آخوند محمدتقی نهاوندی
• شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی (۱۲۸۴ـ۱۳۳۳ ق)
• علامه سید عبدالحسین شرف الدین عاملی
• آقا سید علی شوشتری
• حاج شیخ عباس قمی

روایت از برخی این عالمان همچون شیخ محمدصالح طعان بحرانی و شیخ عباس قمی به صورت مُدبجه می باشد یعنی اجازه ای که دونفر به یکدیگر اعطا کرده باشند.

از علمای عامه

1. شیخ محمدعلی ازهری مکی، از علمای مالکی مذهب و رئیس مدرسان مسجدالحرام
2. شیخ عبدالوهاب شافعی، امام جماعت مسجدالحرام
3. شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر مدینه
4. شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف
5. شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان دانشگاه الازهر و امام جماعت در «مسجد رأس الحسین علیه السلام» واقع در قاهره مصر.

طبقه پس از شیخ

کسانی که از شیخ آقا بزرگ تهرانی اجازه روایتی گرفته اند «طبقه پس از شیخ» خوانده می شوند و در میان آنان، نام بسیاری از فقها و مراجع تقلید، محدثان و مورخان نامدار معاصر به چشم می خورد. تا آن جا که گفته می شود: «او استاد مطلق محدثان شیعه بود و بیش از دو هزار اجازه در روایت حدیث از او صادر شد...». برخی از این عالمان عبارتند از

• آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی
• علامه شیخ عبدالحسین امینی
• آیت الله سید عبدالهادی شیرازی
• علامه سید هبه‌الدین شهرستانی
• شیخ محمدمهدی شرف‌الدین شوشتری
• سید مصطفی صفایی خوانساری
• شیخ محمدحسن مظفر
• سید محمدعلی روضاتی اصفهانی
• آیت الله سید محمدهادی میلانی
• میرزا حیدرقلی سردار کابلی
• آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی
• میرزا محمدعلی اردوباری
• میرزا محمدعلی مدرس خیابانی
• شیخ حسین مقدس مشهدی
• سید احمد حسینی اشکوری
• سید جلال‌الدین محدث ارموی
• شیخ ذبیح الله محلاتی عسکری
• شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی
• شیخ محمد سماوی تنکابنی
• سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی
• شیخ غلامرضا عرفانیان یزدی
• علامه سید محمدحسین طباطبایی
• آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی
• سید هادی خسروشاهی تبریزی
• سید مرتضی نجومی حسینی
• سید هاشم رسولی محلاتی
• آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی
• شیخ کاظم مدیر شانه‌چی
• حسین عمادزاده اصفهانی
• سید مصلح الدین مهدوی
• علامه شیخ محمدتقی شوشتری
• سید موسی شبیری زنجانی
• آیت الله علامه فانی اصفهانی
• سید محمدعلی موحد ابطحی
• شیخ احمد انصاری قمی.

آثار و تألیفات

آثار قلمی و کتاب‌های شیخ آقا بزرگ را تا هشتاد جلد می توان شمرد. برخی از تألیفات او عبارتند از:

1. الذریعه الی تصانیف الشیعه، در ۲۹ جلد: بیانگر آثار قلمی، هنری عالمان شیعه در طول تاریخ.
2. طبقات اعلام الشیعه، در حدود ۲۰ جلد، دائرةالمعارف بزرگی است که زندگینامه و جایگاه دانشمندان شیعه را در هزار و صد سال گذشته بدست می دهد.
3. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
4. المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م
5. هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م
6. النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
7. توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م
8. تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
9. ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م
10. ضیاء المفازات فی طریق مشایخ ‌الاجازات، (خطی)
11. اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م، (همچنین در مقدمه تفسیر‌التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاء التراث‌ العربی)
12. مستدرک کشف‌ الظنون، یا ذیل کشف‌ الظنون، تهران، مکتبه‌الاسلامیه و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق.

ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری

• از سید محسن امین عاملی، نویسنده «اعیان الشیعه» نقل شده: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه که به شهرها سفر می کردم، در کربلا به کتابخانه شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم که یک هفته کتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این که در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقا بزرگ بود که اسمش را شنیده بودم. هنگامی که او را زیارت کردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم که او تنها یک فهرست‌نگار نیست، بلکه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود که خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب که برخاستم دیدم شیخ آقا بزرگ نخوابیده و همچنان مشغول یادداشت برداری است. از او پرسیدم نمی خوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آن جا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و می فرمود ما برای استراحت این جا نیامده ایم و من با وجود این که پرکار بودم به ایشان غبطه می خوردم».
• محقق تهرانی تا سن هشتاد سالگی که توانش را داشت هر شب چهارشنبه از نجف تا «مسجد سهله» را پیاده می پیمود.
• شیخ آقا بزرگ نستوه و پرتلاش کار می کرد. همیشه به یاد خدا بود. در وفای به عهد حساس بود. تکریم میهمان و احترام به سادات از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود. نسبت به اهل بیت علیهم السلام ارادات ویژه ای داشت. در ضمن تقریظی که بر کتاب گران سنگ الغدیر نوشت آن را چنین ستود: «من قاصرم از توصیف این کتاب گرانبها و الغدیر بالاتر و بزرگتر از آن است که آن را توصیف کنند و ثنا گویند. من تنها کاری که می توانم کرد این است که دعا کنم تا خداوند عمر مؤلف کتاب را طولانی کند. به او فرجام نیک بخشد. این است که با خلوص دل از درگاه خدای متعال مسألت می کنم که بقیه عمر مرا، بر عمر شریف او بیفزاید تا او بتواند به همه آرمان خویش دست یابد...».
• استاد بزرگوار علامه سید عبدالعزیز طباطبایی قدس سره می نویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثار گذشتگان، نمونه ناب تقوا و صلاح، شیخ آقا بزرگ تهرانی است».

وفات

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ قمری، در نجف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۲، زندگی نامه "شیخ آقا بزرگ تهرانی" جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم.
• دانشنامه بزرگ اسلامی، مدخل "آقا بزرگ تهرانی" از کاظم بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازیابی: ۲۶ فروردین ماه ۱۳۹۳.
• پایان نامه "راهنمای استفاده از الذریعه در تحقیقات حدیثی"، سعید زمانی، دانشکده علوم حدیث، استاد راهنما:محمدکاظم رحمان ستایش، تاریخ دفاع:۱۹ تیر ۱۳۸۶.